موضوع‌شناسی ربا در بانک با استفاده از رویکرد سیستمی بررسی شد

به گزارش خبرگزاری مهر، مؤلفان در این تحقیق در پی ‌آن هستند تا اصل مسأله ربا را به خوبی بازشناسی نمایند. نظریات توجیهی مدافعین آن را در طول تاریخ شناسایی و وجوه را بر اساس آیات و روایات مورد بررسی قرار داده و سپس تحقق یا عدم تحقق آن را در بانک و فعالیت‌های متعدد آن ارزیابی نموده‌اند.

 

بر همین اساس سئوالات تحقیق عبارتنداز: 1. ربا چیست؟ آیا خارج از چارچوب تعبد، می‌توان أخذ آن را ظلم دانست و وجه ظالمانه بودن آن را دریافت؟ 2. آیا ربا در فعالیت‌های بانکی ـ سپرده‌گذاری و اعطاء وام ـ موضوعیت دارد؟ 3. آیا استفاده از رویکرد سیستمی در رابطه با شناسایی فعالیت‌های بانک به لحاظ ربوی بودن آنها موثر است و ما را در کشف پاسخ صحیح سؤال دو یاری می‌رساند؟

 

همچنین فرضیه‌های کتاب حاضر عبارتنداز: الف. ربا ظلم است و رضایت طرفین در انجام آن رافع ظالمانه بودن آن  نیست. بررسی دقیق ماهیت ربا می‌تواند وجه ظالمانه بودن آن را مکشوف سازد. ب. بانک، یک سیستم است، لذا نتیجه حاصل از آن، اثری جدید بوده و تابع قوانین حاکم بر سیستم‌ها می‌باشد. بنابراین ممکن است عملی در خارج از بانک، ربوی باشد، اما مشابه آن در بانک ربوی نباشد. در غیر این صورت بانک سازمانی ظالمانه است و با تغییرات شکلی در عملیات بانک نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان آن را تطهیر نمود.

 

کتاب از پنج فصل تشکیل شده است: در فصل اول با عنوان «کلیات»، ابتدا مروری بر اصول و روابط حاکم بر سیستم‌ها صورت گرفته است و در آن در مورد گزاره‌های کشفی و اعتباری - امور عینی و ذهنی – منطق کشفیات و اعتباریات،  سیستم، تعریف، اصول و ارکان آن، عدالت و نظم؛ عدالت سیستمی و ظلم سیستمی بحث شده است. سپس به شناسایی اصول و روابط حاکم بر نظام اقتصادی اسلام پرداخته شده است. بر همین اساس در این قسمت در مورد فقه با رویکرد سیستمی، طراحی یک نظام (سیستم) فقهی متناسب با آینده مطلوب، اصول موضوعه سیستم، مدل مطلوب نظام حقوق اقتصادی اسلام، اصول موضوعه سیستم حقوق اقتصادی اسلام، ارکان نظام حقوق اقتصادی اسلام بحث شده است.

 

در فصل دوم با عنوان «تبیین ربا بر اساس آیات، روایات و آراء فقها» در مورد ربا در لغت حرمت ربا، موارد استثناء حرمت ربا،‌ موارد ربا، قرض، بیع ربوی، ربا در سایر معاملات و فلسفه تحریم ربا بحث و بررسی شده است. در فصل سوم با عنوان «تحلیل مفهومی بهره در نظریات متفکرین غربی از دیرباز تا سوسیالیزم» نویسنده در مورد سرمایه و پدیده‌ بهره؛ کنجکاوی بشر در پدیده‌ بهره و کنکاش مسأله‌ بهره در تاریخ، بحث نموده است.

 

در ادامه نیز پیرامون دوره‌ تسلط مفهوم بهره‌ قراردادی و شکل‌گیری مفهوم بهره‌ طبیعی و نظریات مربوط به آن از فیزیوکراسی تا سوسیالیزم بحث شده است. در فصل چهارم با عنوان «بررسی ربا بر اساس رویکرد سیستمی  در روابط خارج و داخل بانک» در مورد ربا در خارج از بانک، ماهیت ربا و ربا در فعالیت‌های بانک بحث شده است. 

 

در فصل پنجم با عنوان «خلاصه و نتیجه‌گیری» یافته‌های تحقیق به شرح زیر بیان شده است: 1– قوانین حاکم بر مجموعه‌های سیستمی با قوانین حاکم بر مجموعه‌های غیر سیستمی متفاوت است. به‌ عنوان نمونه اثر حاصل از یک سیستم مجموع آثار اجزاء آن نیست، بلکه اثری جدید می‌باشد که در نتیجه پردازشی که بر روی آنها در محیط سیستم صورت می‌گیرد، به دست می‌آید.

 

2– بانک یک سیستم است، زیرا سرمایه حاصل از فعالیت‌های بانک، عبارت از مجموع سرمایه‌های مشتریان و صاحبان بانک نیست، بلکه بانک – به واسطه انجام پردازشی موفق بر اجزای خود یعنی سرمایه مشتریان و صاحبان بانک - خالق سرمایه‌ای جدید می‌گردد که مالکیت آن به نحو اشاعه بین مشتریان و صاحبان و دولت به نمایندگی از همه آحاد جامعه می‌باشد. فعالیت سپرده گذاری مشتریان‌، تابع هیچ یک از عقود معین نیست، بلکه تابع عقدی جدید با آثاری جدید است.

 

 

3– ربا مطلق سود در معاملات نیست، بلکه سودی ظالمانه است. وجه ظالمانه بودن آن در کشف ارزش زمانی اموال می‌باشد که تابع ارزش ذاتی مال می‌باشد و چون مالکیت مال در عقدی مثل قرض به قرض‌ گیرنده منتقل می‌شود ارزش زمانی آن نیز به او منتقل می‌گردد، لذا أخذ آن توسط قرض‌دهنده‌، ظلمی آشکار است. این ظلم در عقد بیع نسیه منتفی است، ‌زیرا مالکیت ثمن و نیز ارزش اضافی آن در این عقد به بایع انتقال داده می‌شود‌. 4– اجرای صحیح دستورات الهی دین مبین اسلام به صفر شدن ارزش زمانی کالاها در جامعه اسلامی منجر می‌شود که یک مزیت رقابتی بزرگ اقتصادی محسوب می‌شود.

 

5- بانک‌ها می‌توانند متعهد شوند که بخشی از سرمایه مخلوق حاصل از سیستم بانک را به مشتریان سپرده‌گذار خود پرداخت کنند. این سود هیچ ارتباطی با ارزش زمانی سرمایه سپرده‌گذاران ندارد تا ربا باشد. بخش‌های دیگر این سود در مالکیت دولت و موسسین بانک باقی می‌ماند. مشتریان سپرده‌گذار می‌توانند در شرائط مساوی از اولویت دریافت وام و تسهیلات بانکی برخوردار گردند. در این ‌صورت أخذ مبلغ اضافی تضمینی به نسبت وام دریافتی از آنان موجد اشکال ربا نیست‌.

 

6- رابطه بانک با وام گیرندگان در غیر از موارد مشارکت مستقیم‌، تابع عقد قرض است و لذا هرگونه اخذ تضمین پرداخت مازاد بر اصل وام، موجب ربا گردیده و ظالمانه است. ظلم عملی متنافر با احساسات انسانی است که موجبات کاهش انگیزه‌های فردی و اجتماعی او را فراهم می‌آورد‌. همان‌ گونه که در جامعه طبیعی افراد حقیقی موصوف به عدل و ظلم می‌شوند، در جامعه مدنی، اشخاص حقوقی نیز به این اوصاف می‌گردند.

 

در این‌ صورت بانک، از رابطه ظلم سیستمی در جامعه مشتریان خود برخوردار می‌گردد. اثرات چنین ظلمی در این تحقیق مورد بحث و تحقیق واقع شده است‌. 7- بانک‌ها می‌توانند در قبال ارائه خدمات خود، مبلغ ثابتی را به‌عنوان کارمزد دریافت کنند. وجه این کارمزد‌ها می‌تواند در قبال ارائه خدماتی از قبیل مشاوره‌های سرمایه‌گذاری نیز باشد به شرط آنکه وام گیرندگان در استفاده از این خدمات مختار باشند‌. جواز متعهد نمودن آنان به استفاده از این خدمات به‌عنوان شرط ضمن عقد نیز خالی از وجه نیست به شرط آن‌که مبلغ کارمزد ثابت بوده و لزوما نسبتی با میزان وام دریافتی نداشته باشد.